Futuryzm w sztuce. Pochwała ruchu, wielkich miast i szybkich maszyn

Futuryzm – główne założenia

Futuryzm narodził się we Włoszech na początku XX wieku, głównie jako kierunek literacki. Szybko jednak objął swoim wpływem sztuki plastyczne, rzeźbę, architekturę, a nawet film i teatr. Do powstania futuryzmu przyczyniła się rewolucja przemysłowo-techniczna z przełomu XIX i XX wieku. To właśnie wtedy dynamicznie rozwijała się kolej, skonstruowano samolot i samochód, wynaleziono również elektryczność, telefon i kamerę.

Człowiek znów był w centrum wszechświata, ale tym razem zdawał się mieć nieograniczoną moc, czego dowodziły spektakularne wynalazki. Tym nowo odkrytym potencjałem ludzkości zachłysnęli się futuryści.

W 1909 roku poeta Filippo Tommaso Marinetti i artysta Umberto Boccioni ogłosili na łamach „La gazetta dell’Emilia” pierwszy manifest futuryzmu, w którym sformułowali główne założenia kierunku.

Carlo Carra "Pogrzeb anarchisty Galli", 1911. Zdjęcie: Wikimedia Commons

Futuryści postulowali całkowite zerwanie z przeszłością i tradycją – według nich sens miało tylko i wyłącznie patrzenie w przyszłość. Głosili burzenie muzeów, bibliotek, akademii, które w ich opinii podtrzymywały przestarzałą sztukę, hamując jednocześnie jej rozwój.

Futuryzm wyrażał kult techniki, maszyn, urbanizacji, nauki, młodości, a nawet buntu i wojny – a więc wszystkiego, co w ich ocenie przyczyniało się do rozwoju ludzkości i jej triumfu nad zastojem i konserwatyzmem.

Włoski futuryzm rozprzestrzenił się na inne kraje Europy. Uznaje się, że jego kres wyznaczył koniec I wojny światowej. Lata 20. i 30. przyniosły rozwój innych kierunków artystycznych, m.in. art déco czy abstrakcji.

Futuryzm w sztuce – cechy

Malarska i rzeźbiarska twórczość futurystów odzwierciedlała ich ideologię, przede wszystkim odrzucając tradycyjną kompozycję, mimesis oraz tematykę znaną z dzieł dawnych mistrzów.

Futuryzm w sztuce miał oddawać dynamizm współczesnego życia, jego tempo i rytm. Źródłem inspiracji były wynalazki, maszyny, zgiełk wielkich miast, kinetyzm. Kult szybkości, pędu i urbanizacji przejawiał się w doborze tematów.

Gino Severini "Bal Tabarin", 1912. Zdjęcie: Wikimedia Commons

Dzieła futurystów przedstawiały więc przede wszystkim miasta ze swoimi migoczącymi światłami, tłoczącymi się masami ludzi, a także pędzące samochody, samoloty, pociągi. Ruch także był bohaterem obrazów i rzeźb futurystów – artyści próbowali odtworzyć sposób patrzenia na przedmiot, gdy się porusza. Stąd w ich pracach obiekty są rozmazane, zlewają się ze sobą, a kolejne plany nakładają się na siebie jak klatki filmu.

W odróżnieniu od impresjonistów, którzy dążyli do uchwycenia ulotnej chwili, konkretnego wrażenia, celem futurystów była synteza wszystkich momentów i zmian, jakie po sobie następują w danym wycinku czasu i przestrzeni. To jedna z pierwszych w sztuce prób oddania czwartego wymiaru, czyli czasu.

Umberto Boccioni "Jedyna forma ciągłości w przestrzeni", 1913. Zdjęcie: Wikimedia Commons

Dynamiczna kompozycja dzieł futurystycznych pełna jest skosów, przecinających się linii, rozczłonkowanych obiektów – nietrudno skojarzyć je z kubizmem i pracami Picassa czy Braque’a. Jednak mimo widocznych podobieństw w sposobie komponowania dzieł, futuryści zdecydowanie odżegnywali się od dokonań kubizmu.

Futuryzm w sztuce – przedstawiciele

Do najbardziej znanych przedstawicieli futuryzmu w malarstwie należą:

• Giacomo Balla (1871-1958)
• Gino Severini (1883-1966)
• Carlo Carra (1881-1966)
• Luigi Russolo (1885-1947)
• Umberto Boccioni (1882-1916) – również rzeźbiarz

Futuryzm w Polsce

W Polsce futuryzm nie przyjął się jako autonomiczny kierunek artystyczny, jak miało to miejsce we Włoszech. Polskim ruchem awangardowym, który czerpał inspirację z futuryzmu, a także ekspresjonizmu, kubizmu i polskiej sztuki ludowej był formizm.

Formiści na wzór kubistów zrywali z tradycyjnym przedstawianiem przestrzeni, stosowali często mocny kontrast światłocieniowy i gruby kontur jak ekspresjoniści. Jak włoskim futurystom, nieobca była im też próba uchwycenia ruchu – świetnie widać to m.in. w „Szermierce” Leona Chwistka.

Do grupy formistów należeli:

• Leon Chwistek (1884-1944)
• Tytus Czyżewski (1880-1945)
• Zbigniew Pronaszko (1885-1958)
• Andrzej Pronaszko (1988-1961)
• Konrad Winkler (1882-1962)
• August Zamoyski (1893-1970)
• Jan Hrynkowski (1891-1971)
• Tymon Niesiołowski (1882-1965)
• Jacek Mierzejewski (1883-1925)
• Zygmunt Radnicki (1894-1969)
• Stanisław Ignacy Witkiewicz „Witkacy” (1885-1939)

Leon Chwistek "Szermierka", 1919. Zdjęcie: Wikimedia Commons