Sztuka w służbie emocji. Wszystko, co musisz wiedzieć o ekspresjonizmie w sztuce

Ekspresjonizm w sztuce – cechy

Tendencje ekspresjonistyczne w sztuce pojawiły się już pod koniec XIX wieku, ale pełnie wyrazu osiągnęły w pierwszych dwóch dekadach XX wieku. Wielu ekspertów prekursorami ekspresjonizmu określa Vincenta van Gogha, Jamesa Ensora, Paula Gauigina i Edvarda Muncha.

Czym charakteryzował się ekspresjonizm? Głównym założeniem ekspresjonizmu była ekspresja swoich emocji i stanów psychicznych. Oprócz wyrażania subiektywnych przeżyć artysty, sztuka powinna dążyć do wywarcia silnego wrażenia na odbiorcy.

Ekspresjonizm odrzucał obyczajowość i mentalność mieszczańską na rzecz ukazania subiektywnej wizji rzeczywistości zaprezentowanej przez danego artystę. Doskonale opisał to Herwarth Walden, niemiecki artysta tworzący w nurcie ekspresjonistycznym:

„Malarz przedstawia to, co postrzega w najgłębszych warstwach swej świadomości, wyraża samego siebie, przemijająca rzeczywistość jest dlań jedynie symbolem, angażuje w ów proces samego siebie: to, co świat zewnętrzny zapisuje w jego świadomości, on z kolei wyraża od wewnątrz”.

Ernst Ludwig Kirchner "Autoportret jako żołnierz", 1915. Zdjęcie: Wikimedia Commons

W swoich dziełach ekspresjoniści podejmowali najczęściej tematy społeczne, ukazując problemy otaczającego ich świata. Bohaterami ich obrazów byli zwykli ludzie, ale również marginalizowane grupy społeczne (osoby z zaburzeniami psychicznymi czy prostytutki). Artyści chętnie malowali również sceny religijne.

W pracach ekspresjonistów odbijają się niepokoje trawiące ludzi z początku XX wieku takie jak: widmo wojny, pesymizm, poczucie nieprzystosowania i kryzysu, napięcie i bezradność, apokaliptyczne wizje i pogłębiająca się przepaść między pokoleniami, również w podejściu do estetyki. Twórczość ekspresjonistów żywo czerpała również z filozofii – m.in. Nietzschego, Schopenhauera i Bergsona.

Ekspresjoniści stosowali środki wyrazu, które najbardziej zwracały uwagę odbiorców: abstrakcję, absurd, deformację, groteskę, wyolbrzymienie brzydoty. Duży nacisk kładziono również na formę dzieła – była zazwyczaj uproszczona, lapidarna, szkieletowa.

Silne emocje i wewnętrzne napięcie twórcy uzyskiwali przy pomocy mocnych, jaskrawych i kontrastujących ze sobą kolorów. Bohaterowie obrazów ekspresjonistycznych często zaznaczeni są grubymi, czarnymi konturami. Kompozycja jest dynamiczna, złożona z linii ukośnych, łamanych i łuków.

Emil Nolde "Ukrzyżowanie", 1912. Zdjęcie: Wikimedia Commons

Ekspresjonizm w sztuce europejskiej, podobnie jak kubizm, czerpał inspirację ze sztuki afrykańskiej i ludowej. Oprócz tego, ekspresjoniści odwoływali się także do sztuki średniowiecznej.

Twórczość ekspresjonistów początkowo łączono z francuskim fowizmem (1905-07) – głównie ze względu na podobieństwo w podejściu do koloru i formy. Błędem jest jednak stawianie znaku równości między tymi dwoma kierunkami.

W odróżnieniu od ekspresjonizmu, fowiści nigdy nie byli związani oficjalnym manifestem czy programem. Nie interesowały ich też problemy społeczne – w tej kwestii byli bardziej podobni do impresjonistów, którzy skupiali się bardziej na formie dzieła, a nie na jego tematyce, treści czy symbolizmie.

Za wydarzenie, które przyspieszyło koniec ekspresjonizmu, często uznaje się dojście do władzy Adolfa Hitlera w 1933 roku. Hitler za ideał sztuki (i piękna) uznawał neoklasycyzm, a wszelkie przykłady artystycznej awangardy określał wynaturzeniem i tępił z wielkim zapałem.

W 1937 roku naziści zorganizowali propagandową wystawę „Sztuki zdegenerowanej” (niem. entartete kunst), prezentując zarekwirowane dzieła dadaistów, fowistów, kubistów i niektórych futurystów. Na wystawie nie zabrakło również prac niemieckich ekspresjonistów.

Ekspresjonizm niemiecki – Die Brücke i Der Blaue Reiter

Ojczyzną europejskiego ekspresjonizmu są Niemcy. Największy wpływ na formowanie się sztuki ekspresjonistycznej wywarły dwie grupy skupiające wybitnych artystów – Die Brücke i Der Blaue Reiter.

Grupa Die Brücke

W 1905 roku czterej studenci architektury – Fritz Bleyl, Erich Heckel, Ernst Ludwig Kirchner i Karl Schmidt-Rottuffl założyło w Dreźnie grupę Die Brücke (niem. most). W kolejnych latach dołączyli do nich kolejni artyści – Emil Nolde i Max Pechstein w 1906 i Otto Mueller w 1910.

Członkowie Die Brücke poszukiwali nowych form artystycznej ekspresji. Odrzucili zasady sztuki akademickiej (proporcje, perspektywę) na rzecz deformacji i mocnych barw, które miały lepiej uzewnętrzniać odczucia artysty i sposób, w jaki widzi świat.

Max Pechstein "Żółta maska I", 1911. Zdjęcie: Sotheby`s

Skąd wzięła się nazwa Die Brücke? Młodzi artyści chcieli być pomostem między starą a nową sztuką, między teraźniejszością i przyszłością. W manifeście grupy ogłoszonym podczas pierwszej wystawy w 1906 roku, Ernst Ludwig Kirchner napisał:

„Z wiarą w rozwój, w nowe pokolenie twórców i odbiorców sztuki, wzywamy całą młodzież: Jako młodzież niosąca przyszłość, pragniemy wywalczyć sobie wolność ramion i życia przeciw zasiedziałym starszym siłom. Każdy, kto bezpośrednio i szczerze oddaje to, co go pcha do twórczości, jest jednym z nas.”

Grupa zakończyła swoją działalność w 1913 roku. Powodem były konflikty i pogłębiające się różnice między członkami.

Grupa Der Blaue Reiter

W 1911 roku Wassily Kandinsky i Franz Marc założyli w Monachium grupę Der Blaue Reiter. Swoją nazwę, „Błękitny Jeździec” ugrupowanie zawdzięcza dziełu Kandinskiego o tym samym tytule, które znalazło się w almanachu wydanym przez artystów 19 czerwca 1911 roku.

Wassily Kandinsky, Okładka almanachu "Der Blaue Reiter", 1911. Zdjęcie: Wikipedia Commons

Kandinsky i Marc, podobnie jak członkowie Die Brücke chcieli uwolnić młodą sztukę od konserwatywnej tradycji malarstwa akademickiego. Oprócz Kandinskiego i Marca w szeregach Der Blaue Reiter znaleźli się tacy wybitni twórcy jak Aleksiej Jawlensky, Paul Klee czy August Macke.

Członkowie Der Blaue Reiter chętnie odwoływali się do symbolizmu i duchowości – idee te wyrażali m.in. za pomocą kolorów, linii i kół. Grupa działała dość krótko, bo do 1914 roku. Wybuch pierwszej wojny światowej zmusił rosyjskich członków – Kandinsky’ego i Jawlensky’ego do opuszczenia Niemiec. Z kolei Franz Marc i August Macke zginęli na froncie we Francji.

Ekspresjonizm w sztuce – przedstawiciele

Ekspresjonizm w sztuce należy do jednego z najważniejszych kierunków artystycznych pierwszej połowy XX wieku. Do najwybitniejszych przedstawicieli ekspresjonizmu należą:

• Emil Nolde (1867-1956)
• Franz Marc (1880-1916)
• Max Pechstein (1881-1955)
• Wassily Kandinsky (1866-1944)
• Aleksiej Jawlensky (1864-1941)
• August Macke (1887-1914)
• Ernst Ludwig Kirchner (1880-1938)
• Otto Mueller (1874-1930)
• Egon Scheile (1890-1918)
• Oskar Kokoschka (1886-1980)

Artyści tacy jak Chaim Soutine, Marc Chagall oraz Amadeo Modigliani, związani ze środowiskiem Ecole de Paris, również są często łączeni z ekspresjonizmem.

Ekspresjonizm w Polsce

Ekspresjonizm w Polsce pojawił się około roku 1917 i początkowo pozostawał pod wpływem twórców niemieckich. Widać to doskonale w programie poznańskiej grupa Bunt, działająca w latach 1917-1922. Bunt skupiał się wokół czasopisma „Zdrój” wydawanego przez Jerzego Hulewicza, pod patronatem poety Stanisława Przybyszewskiego.

W szeregach grupy znaleźli się artyści studiujący w Niemczech, którzy utrzymywali kontakty z tamtejszą awangardą, w tym ekspresjonistami. Do Buntu należeli m.in. Jerzy Hulewicz, Stanisław Kubicki, Stefan Szmaj, Jan Wroniecki, Jan Panieński i rzeźbiarz August Zamoyski.

Stanisław Kubicki "Wieża Babel II", 1918. Zdjęcie: Wikimedia Commons

Innym ważnym wydarzeniem w historii rodzimego ekspresjonizmu była I Wystawa Ekspresjonistów Polskich, która odbyła się 4 listopada 1917 roku w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych.

Ugrupowanie artystyczne Ekspresjoniści Polscy uznawane jest za pierwszą polską formację awangardową. Zostało założone w 1917 roku przez Tytusa Czyżewskiego oraz braci – Zbigniewa i Andrzeja Pronaszków.

W początkowej fazie istnienia Ekspresjoniści Polscy utrzymywali kontakty z poznańskim Buntem i publikowali w „Zdroju”, ale z czasem coraz bardziej uwidaczniały się różnice między obiema grupami. W końcu w 1919 roku Ekspresjoniści Polscy skupieni wokół Leona Chwistka zmienili nazwę, określając się od tej pory mianem Formistów. Przenieśli również ciężar dzieła z jego emocjonalnej treści na formę. Dzieła formistów cechowała m.in. geometryzacja, deformacja form i rytmika kompozycji.

Leon Chwistek "Szermierka", 1919. Zdjęcie: Muzeum Narodowe w Krakowie