Jak często cechy i elementy środowiska wyprowadzają Cię ze strefy komfortu? Co powoduje, że w danej przestrzeni czujesz się bezpiecznie? Co buduje Twoje poczucie przynależności?
Każda osoba powinna mieć możliwość komfortowego i bezpiecznego funkcjonowania w przestrzeniach publicznych. Środkiem do osiągnięcia tego celu jest znajomość i stosowanie zasad projektowania inkluzywnego, uwzględniającego różnorodność potrzeb i sposobów funkcjonowania, w tym również na poziomie układu nerwowego.
Powyższe pytania były fundamentem wystawy NeuroDiver – Comfort Space LAB, którą zespół, powołany na Wydziale Architektury Wnętrz i Scenografii Akademia Sztuki w Szczecinie, zaprezentował w maju na Łódź Design Festival 2024. Była to inauguracja projektu, którego celem jest przybliżenie tematyki neuroróżnorodności oraz perspektywy osób neuroatypowych w relacji ze środowiskiem zbudowanym.
Wystawa NeuroDiver – Comfort Space LAB na Łódź Design Festival 2024. Zdjęcie: materiały prasowe
W ramach tego wydarzenia została również zaprezentowana pierwsza wersja NeuroDiver Toolkit, czyli Przybornika Neuroinkluzywnego, który przedstawia podstawowe zasady projektowania neuroinkluzywnego dla przestrzeni publicznych. Sama wystawa była również eksperymentem społecznym i projektowym. Twórcy liczą, że wyniki ankiet pozwolą zweryfikować wstępne założenia i zwiększyć wartość edukacyjną.
Co to jest projektowanie neuroinkluzywne i czym się różni od projektowania uniwersalnego?
Projektowanie uniwersalne ma na celu udostępnianie przestrzeni możliwie najszerszemu gronu odbiorców bez konieczności adaptacji. Mówiąc prosto, jego celem jest zaproponowanie rozwiązania pasującego wszystkim (one-size-fits-all). Jako ludzie różnimy się na wiele sposobów. Część z tych różnic widać gołym okiem, jak budowa ciała, pochodzenie etniczne czy niepełnosprawności ruchowe. Inne pozostają przez większość czasu niezauważalne, np. sposoby przetwarzania informacji, reakcje na sytuacje społeczne, zaburzenia neurorozwojowe czy ograniczenia wynikające z wieku bądź przebytych chorób.
W projektowaniu inkluzywnym istotne jest zrozumienie, jak te różnice wpływają na nasze funkcjonowanie i na odbiór otaczającego nas środowiska.
Neuroróżnorodność to termin oznaczający zróżnicowanie profili neurokognitywnych w całej populacji i przejawia się w reakcjach na bodźce z otoczenia. Nadwrażliwości, rzadziej niedowrażliwości, na stymulację powodują, że bodźce są barierami uniemożliwiającymi komfortowe funkcjonowanie i realizowanie potrzeb. Mogą powodować przestymulowanie, które wywołuje stres środowiskowy. Ten z kolei może objawiać się podwyższonym pulsem, spłyconym i przyspieszonym oddechem, wzrostem ciśnienia tętniczego, poczuciem dezorientacji, lękiem.
W stanie stresu środowiskowego obniża się nasza sprawność w przetwarzaniu informacji, w orientacji przestrzennej czy w wykonywaniu zadań wymagających koncentracji uwagi. Mamy też trudności we wchodzeniu w interakcje społeczne i nawiązywaniu relacji z innymi, co w efekcie może prowadzić do wycofywania się z życia społecznego. Każdy z nas ma charakterystyczną dla siebie wrażliwość na różne bodźce, jednak w przypadku osób neuroatypowych częściej niż w większości populacji występują nadwrażliwości i/lub niedowrażliwości sensoryczne.
Wystawa NeuroDiver – Comfort Space LAB na Łódź Design Festival 2024. Zdjęcie: materiały prasowe
Wystawa NeuroDiver – Comfort Space LAB na Łódź Design Festival 2024. Zdjęcie: materiały prasowe
Dlatego projektowanie neuroinkluzywne stawia na kształtowanie środowiska zapewniającego komfort poprzez redukcję ekspozycji na bodźce, a w konsekwencji na uniknięcie stanu przestymulowania. Ponadto świadome wprowadzenie stref komfortu, gdzie można skorzystać z różnych metod regulowania poziomu pobudzenia, jak np. rozładowanie napięcia czy negatywnego pobudzenia w ruchu, zaspokojenie potrzeby odizolowania się lub przeciwnie, bycia z innymi, daje poczucie kontroli i sprawstwa. To dzięki tym działaniom można zapewnić optymalne warunki do funkcjonowania podczas realizowania swoich potrzeb i planów. To z kolei wpływa na poczucie bezpieczeństwa, wspiera w uczestniczeniu w życiu społecznym oraz buduje poczucie przynależności.
Wystawa NeuroDiver – Comfort Space LAB na Łódź Design Festival 2024. Zdjęcie: materiały prasowe
Wystawa NeuroDiver – Comfort Space LAB na Łódź Design Festival 2024. Zdjęcie: materiały prasowe
Skąd wziął się pomysł na NeuroDiver Toolkit i czym on jest?
W toku prac nad wystawą zorientowaliśmy się, że dużą trudnością jest uchwycenie wszystkich wątków i zależności naraz. Analizując czynniki i kategorie barier, powstał pomysł stworzenia narzędzia, które pomogłoby w zrozumieniu i usystematyzowaniu tych składowych, a docelowo w ich zastosowaniu w procesie projektowania. Kolejnym krokiem było nadanie mu formy gry, by zwiększyć łatwość przekazu i pomóc użytkownikom otworzyć się na poszukiwanie kreatywnych rozwiązań.
Przybornik Neuroinkluzywny zawiera zestaw pięciu grup kart, arkuszy projektowych oraz kart z przykładowymi przestrzeniami publicznymi do zaprojektowania. Cztery grupy kart odpowiadają czterem rodzajom barier. Piąta obejmuje strefowanie, czyli ogólne zasady minimalizowania przestymulowania. W każdej grupie barier i w strefowaniu znajduje się po sześć kart odpowiadających szczególnym aspektom redukowania barier lub stosowania strefowania. Treści na kartach nie obejmują wszystkich możliwych zasad i wytycznych. Mają raczej na celu pokazanie kierunków myślenia, wspieranie kreatywności i sprowokowanie do głębszej eksploracji poszczególnych zagadnień.
Co dalej?
Aktualnie projekt NeuroDiver Comfort Space LAB wchodzi w drugą fazę realizacji. Autorzy są przekonani, że przybliżenie zagadnienia neuroróżnorodności i zasad projektowania neuroinkluzywnego osobom projektującym będzie miało realne przełożenie na podniesienie jakości projektowanych przestrzeni. Stąd pomysł podzielenia się wiedzą i zdobytym doświadczeniem w formie warsztatów NeuroDiver Workshops z wykorzystaniem NeuroDiver Toolkit i wirtualnej wersji wystawy do zwiedzania w technologii VR.
W pierwszej kolejności będą one przeznaczone dla studentek i studentów wydziałów architektury wnętrz. Będą się one odbywać w ramach pracowni projektowania przestrzeni publicznych lub projektowania architektury wnętrz. Warsztaty ruszają w październiku 2024 roku. Do udziału w nich mogą się zgłosić uczelnie z całej Polski.
Twórcy projektu wierzą, że przyszłość projektowania architektonicznego leży w projektowaniu inkluzywnym, któremu przyświeca jeden nadrzędny cel – wzmacnianie poczucia przynależności wszystkich osób w całym spektrum ich różnorodności. Zapewnienie optymalnych warunków funkcjonowania buduje poczucie bezpieczeństwa i komfortu oraz wspiera uczestnictwo w życiu publicznym.
Zespół NeuroDiver- Comfort Space LAB:
- Dominika Zawojska-Kuriata
- Katarzyna (Kaja) Sentycz
- Zuzanna Bogucka
- Ireneusz Kuriata (identyfikacja wizualna)
- Anna Petersburska (LAB realizacji AS, elementy konstrukcji)
- Anna Gregorczyk (LAB realizacji AS, tekstylia)
